centralasia

THE HISTORY OF CENTRAL ASIA

You're at: Home :: статьи Кумекова Б.Е. :: Жағалбайлы -

Жағалбайлы - одно из семи родо-племенных подразделений, входящее в объединение Жетыру Младшего жуза. Согласно шежiре Ж. делятся на два рода: iлез и мырза. В состав iлез входят следующие подроды - бүлдi, есерғожа, түйте, жаңабай, бескүрек, қараша, аққожа; в состав мырза - бозбет, сирақты, балғожа, малтау, бiлiс, ормантай, құтпанай. Основные земли расселения Ж. в ХҮIII-ХIХ в.в. находились в долине р.Жаик, в Уральской, Оренбургской областях.

Тамга Ж. балта; уран - малатау.

Этноним жағалбайлы в разных вариантах (жағалбай, жағалмай, жағалтай, яғалбай) широко распространен среди тюркских народов (каракалпаков, ногаев, киргизов, узбеков, башкир, туркмен) вместе с их схожими тамгами R , аналогии которым нетрудно найти в древнетюркской среде. По преданиям казахов некогда Ж. жили на юге Аральского моря. Историко-этнографический материал, связанный с этнонимом Ж. и их тамгами, показывает, что Ж. было одним из древнетюркских племен. Вероятно, в раннее средневековье могущественные Ж. подверглись разгрому в Сырдарьинско-Аральском регионе и были рассеяны на большие территории. Очевидно, собственно казахские Ж. были инкорпорированы в состав огузо-кипчакских племенных объединений (IХ-нач.ХIII в.в.) и впоследствии вошли в Ногайский улус, после распада которого во второй половине ХҮI в. часть населения, а вместе с ними и Ж. приняли участие в образовании казахского народа и ханства.

В ходе присоединения Младшего жуза к России, в особенности после подавления национально-освободительных движений Срыма Датова, Исатая Тайманова, отдельные группировки Ж. вынуждены были покинуть основные земли на западе Казахстана и переселиться Центральный, Восточный и Южный Казахстан. Одна из таких групп Ж. в ХIХ в. через Арку и Сарысу, благодаря находчивости Оразбай бия, расселилась недалеко от г.Чимкента, в местности Тассай.

Б.Кумеков

Литература

1. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. ТИЭ, т. IХ. М-Л., 1950.

2. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец ХIХ-нач.ХХ в.в.). Алма-Ата, 1968.

3. Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Л., 1971.

4. Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. М., 1974.

5. Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежiресi хақында. Алматы, 2000.

Жағалбайлы - Кiшi жүздiң Жетiру бiрлестiгiне кiретiн жетi рулық-тайпалық топтың бiрi. Шежiре бойынша Ж. екi руға бөлiнедi: iлез және мырза. Iлез құрамына келесi - бүлдi, есерғожа, түйте, жаңабай, бескүрек, қараша, аққожа; мырза құрамына - бозбет, сирақты, балғожа, малтау, бiлiс, ормантай, құтпанай рулары кiредi. ХҮIII-ХIХ ғғ. Ж. негiзiнен Жайық өз. жағалауында, Орал, Орынбор облыстарында қоныстанды.

Ж. таңбасы балта; ұраны - малатау.

Жағалбайлы этнонимi түркi халықтарының (қарақалпақтар, ноғайлар, қырғыздар, өзбектер, башқұрт, түркмен) арасында олардың ұқсас таңбаларымен бiрге R әртүрлi варианттарда (жағалбай, жағалмай, жағалтай, яғалбай) кең таралған және олардың баламасын көне түрiк ортасында табу қиын емес. Қазақ аңыздары бойынша бiркездерде Ж. Арал теңiзiнiң оңтүстiгiнде өмiр сүрген. Ж. этнонимi және олардың таңбаларына байланысты тарихи-этнографиялық мәлiметтер Ж.-ның көне түркi тайпаларының бiрi екендiгiн көрсетедi. Ерте ортағасырларда ұлы Ж. Сырдария-Арал аймағында талқандауға ұшырап, кең аумаққа бытырап кеткен болу керек. Жеке қазақ Ж. оғыз-қыпшақ тайпалық бiрлестiктер құрамында болды (IХ-ХIIIғғ. басында) және содан соң Ноғай ұлысына кiрдi, ал ол ХҮI ғасырдың II-шi жартысында құлағаннан кейiн тұрғындардың бiр бөлiгi және олармен бiрге Ж. қазақ халқы мен хандығын құруға қатысты.

Кiшi жүздiң Ресейге қосылу барысында, әсiресе Сырым Датов, Исатай Таймановтардың ұлт-азаттық қозғалыстарын басып тастағаннан кейiн Ж.-ның кейбiр топтары Қазақстанның батысындағы негiзгi жерлерiн тастап, Орталық, Шығыс және Оңтүстiк Қазақстанға қоныс аударуға мәжбүр болды. ХIХ ғ. Ж.-ның осындай топтарының бiрi Оразбай бидiң тапқырлығының арқасында Арқа мен Сарысу арқылы өтiп, Шымкент қаласынан алыс емес Тассай елдiмекенiне қоныстанады.

Б.Көмеков